«Қазақта тумас шіркін ондай бетті»

Ақтоғай өңірі Өтес ауылында тарихи тұлға, өз заманының атпал азаматы, Алаш қозғалысының осы өңірдегі ірі қайраткері, Тоғайдың бес арысының бірі Бәтістің Иманқұлы (Жүсіпұлы) (шамамен 1875-1924 ж.ж. өмір сүрген) жерленген.

Нұрбол Жайықбаев

Ол өз заманында (1905 жылдары) Ахмет Байтұрсынұлы бастаған Алаш арыстарының «Қазақ, өз жеріңе егін салып игер, әйтпесе орыстың қара мұжығына бір тілім нан үшін жеріңді айырбастауға мәжбүр боласың» деген ақыл сөзінен кейін Қарқаралы-Баян өңірінен несие алып, соқа-тырма секілді құралдарды әкеліп, ағайын-бауырларымен Ақтоғай-Сары-шығанақ өңірінде егін салуға алғаш кіріскен, жұртты бастаған ұйымдастырушы еді. Қайраткер ретіндегі еңбегі - Алаш тұлғасы Қабыш Бердалинмен бірге жүріп, қазынашы болғаны. Павлодар уездік земствосының мүшесі болғанын айғақтайтын құжат та бар (өлкетанушы Бейбіт Бөженнің арнайы зерттеуінен). Немере ағасы Жолдасбек болыс болған, әулетінде би, болыс, ауыл старшинасы болғандар баршылық. Бұл жағынан алғанда текті атаның ұрпағы. Бірақ тексіздік жайлаған совет өкіметі келгенде мұндай қайраткерлердің соңынан шам алып түскені белгілі. Белгілі шежіреші Қайролла Қаженов уақытында Ертістің сол жақ жиегінде «Тоғайдың жұдырықтай бес арысы өткен», - дейді. Олар Хангелді-Күшіктен - Оразбайдың Сүлеймені, Апайдан Раистың Әйтімі (шын аты Айтмағамбет), Бөріден - Исаның Қабышы, Уақтан - Жанқараның Құсайыны, Найман-Бурадан - Бәтістің Иманқұлы. Олардың өз уақытында астық салып, бидай тартатын диірмен орнат-қанын, оған ру арасында талас болмасын деп Орманшы руынан шыққан азаматты басшы етіп тағайындағанын жеке-бөлек айтуға болады. Кәмпеске кезінде орыс күзетшісінің атына жазып, қазіргі тарихта «Жидковская мельница» деген атаумен белгілі кәсіпорынды сонау өткен ғасыр басында-ақ осы қайраткерлер тұрғызған болатын. Осыдан кейін қазақты өңдеу-өндіріс орнынан мақұрым болған деп кім аузы барып айтар. 42 жасында өз ажалымен өмірден өтпегенде 1938 жылғы зобалаң Иманқұлдың соңына бәрібір жетер еді. Бұған Исаның Қабышының тағдыры дәлел.Омбы жақта ұсталып, содан жатқан орны белгісіз. Тоғай бойының бес арысы атанған 5 тұлғаның ішінде осы Иманқұл-дың, Оразбайдың Сүлейменінің және Раистың Әйтімінің ғана зираттары белгілі. Осы атпал азамат совет өкіметі келгенде ел билеу ісінен аластатылып, ақыр-соңында 1924 жылы Иманқұл атамыз қайтыс болады. Артындағы ұрпағын өзіміз әзер іздеп тапқан болатынбыз Бейбіт екеуміз газетке жариялап жүріп, 2019 жылы. Сөйтсек, Иманқұл өзі қайтқан соң үш баласын да совет өкіметі қуғындап, елге сыйдырмаған. Содан сыртта жүрген, соғыстан оралмағаны, ұрпақсыз кеткені бар. Биыл ұрпағы Мәжен деген баласынан тараған немерелері Иманқұл атасының басын қайта көтеріп, қоршауын жаңартып, Өтес ауылында ас берген болатын. Иманқұлдың кім екенін белгілі қайраткер марқұм Қуат Есімханов ағамыз айтып, ауылдың күре жол бойында ескерткіш белгітастың орнатылуына мұрындық болған еді. 2019 жыл болатын. Әйгілі Естайдың Қорланына, Майраға, Күләш Байсейітоваға ескерткіш қойған атпал ағамыз Қуат Есімхановтың бұл бір игі ісі еді. Сондай бір шаруаның бір шетінде жүргеніміз бізге де абырой әкелген еді. Сонда Қуат ағаның айтқаны: «Ер болсаң Иманқұлдай бол» деп марқұм аналары бала кезінен бері айтып отырған екен. «Найза орнына жұдырығы жүретін өте бетті кісі болатын» деп отырады екен. Содан міне өзі ел ағасы атанып, жұртына келсе, мына Ақан Найман ұрпақтары арасында қайраткер Иманқұл аталары туралы онша білмейді екен. Содан белгітас көтеріп, ас беру ісін қолға алып, бұл шаруа 2019 жылы іске асырылды. Иманқұл Бәтісовтің тұлғасын айқындайтын бір дәлел – ол қайтыс болғанда ақын, Алашорда үкіметінің Кереку уездік комитетінің төрағасы Қабыш Бердалиннің оған арнау өлең шығаруы. Ол өлеңді шежіреші Тілеке Жеңіс ағамыздың жинағынан да кездестіріп жазып алдық. Қабыш Бердалин - әйгілі Баянауыл сыртқы округінің дуанбасысы, аға сұлтан Қазанғап бидің тікелей ұрпағы, шөбересі. Өкінішке қарай, биыл Қуат ағамыз қайтыс болып кетті. Иманқұлдың басын немерелері қайта көтергенін көру оған жазылмаған екен. Ақылын айтып, жөнін көрсетіп еді. Оған ұрпақтары дән риза. Десе де, елдің атын ер шығарады екен. Ол аналарының аманатын орындап кеткендей көрінеді. Бәлкім, бұл туралы кеңірек естелік дүние де жазармын. Әзірге Бәтістің Иманқұлы туралы ақын-қайраткер Исаның Қабышы жазған арнау өлеңді назарларыңызға ұсынамын. 

Тағдырдың айналдық па ермегіне,

Құдай-ау, мың шүкірлік бергеніңе.

Иманқұл қырық екі жыл дәурен сүрмей,

Ажалдың қарсы келді мергеніне.

Найманда Ақан деген жұрттан еді,

Елуден бермен ғана, қырықтан еді.

Мойыны бұрылмайтын, жарты қарыс,

Ол туған осы өлкенің сырттаны еді.

Керей - паң, бойы тұтам, кер кісі еді,

Иманқұл аңқылдаған ер кісі еді.

Зәркеш, Мәжен, Шәкірат ұрпақтары,

Қалдырған қарақшы қып белгісі еді.

Болмаған туыстары алтыбақан,

Қалған жоқ арт жағы да құр алақан.

Тірлікте, тыныштықта өмір сүріп,

Қондырған өз орнына   үш балапан.

Болғанда арыстандай айбаттым-ай,

Қабан бел, қасқыр шүйде қайраттым-ай!

Бетіңе ашуланса жан келмейтін,

Қазақтан қайсар туған қайраттым-ай!

Сатпайтын уағданы пайда орнына,

Ақ көңілі жүруші еді айла орнына.

Әділ айтқан сөзіне жан баспаған,

Жұдырығы жүруші еді найза орнына.

Найманнан ер Иманқұл өтіп кетті,

Қазақта тумас шіркін ондай бетті.

Бай болсын, билер болсын, тура айтып,

Ғибраты бұл қазаққа солай жетті.

(Жоқтау өлең Тілеке Жеңістің «Шежіре. Ертіс-Баян өңірі» атты кітабынан алынды, 1995 жыл, Павлодар).