Құран дегені «Маса» кітабы екен

Бұқар жырау атындағы музей соңғы кездері тарихқа көз жүгіртіп, бұрынғының құнды зат-тарын іздеп табуда. Соның бірі - жуырда өңірі-мізден ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының «Маса» кітабының түпнұсқасы табылды. Төте әріппен теріліп басылған көне кітапты жуықта Аққулы ауданының тұрғыны Бұқар жырау атындағы облыстық әдебиет және өнер музейіне әкеліп тапсырған.

Аяулым ТӨЛЕГЕНОВА

Мәдениет мекемесі жуырда арнайы акция жариялап, өңір жұртшылығынан көненің көзі, өткен ғасырдың куәсі болған жәдігерлерді жинастырған. Жәдігердің парақтары әбден сарғайғаны болмаса, жазулары айқын көрінеді. Бұдан шыққан нәтиже көңіл қуантады. «Маса» кітабына енген өлеңдерінде ақын қараңғылық, надандық, шаруаға енжарлық, кәсіпке марғаулық сияқты кемшіліктерді сынады. Көптеген өлеңдері сол кездегі ағартушылық бағытпен үндес болды. Жәдігердің парақтары әбден сарғайғаны болмаса, жазулары айқын көрінеді. Жергілікті тарихшылар әзірше оның қай жылы шыққанын білмей отыр деп әңгімесін бастады музей басшысы Ербол Қайыров.

- Аққулы ауданындағы Шақа ауылының тұрғыны Нұрлан Қасымов музейге Ахмет Байтұрсынұлының «Маса» атты өлеңдер жинағының түпнұсқасын әкеп тапсырды. Нұрланның айтуы бойынша, мұны енесі әкелген. Ол кісі Алтай жақтан көшіп келіпті. Үй үлкендері жылдар бойы Құран кітап деп ойлаған екен. Содан кейін мешіт ашылғанда имамға апарып берген. Дін қызметкері кітаптың Құран аяттарына қатысы жоғын айтып, қайтарып жіберіпті. Түркітанушының 150 жылдық мерейтойына бұл біз үшін күтпеген жаңалық болды. Мұқабасы, ішкі беттерінің 46 парағы
(93 беті сақталған) әлі күнге дейін қалпын жоғалтпаған. Басылған қағазы әбден сарғайып, ескірген демесеңіз, төте жазу оқи білетін жанға жарап тұр, - дейді Ербол Қайыров. Табылған кітапты Павлодар педагогикалық университетінің профессоры Әділбек Әміренов оқып көріп, оны «Маса» кітабының түпнұсқасы екенін анық-таған. Бірақ та қайдан, қай жылы басылып шыққаны жайлы ақпарат жоқ. Жалпы, бұл жинақ баспа-дан 3 мәрте шыққан. Алғашқысы 1911 жылы басылса, соңғысы 1922 жылы оқырман қолына тиген. Екі аралық ортасындағы екінші кітаптың жылын ғалым-дарымыз анықтай алмай отыр-ғандары баршаға мәлім. Бұл жәдігер сол екінші кітап болуы ғажап емес. Музей басшысының айтуынша, кітапта Пушкиннен аударған «Балықшы мен балық», Лермонтовтан аударған «Мцыри» өлеңдерінің, Жадовская жырларының аударма-лары, ақынның өзінің көптеген өлеңдері бар. Мәселен, «Жазушының қағанаты», «Ат», «Ғылым», «Бақ» «Данышпан Аликтің ажалы», «Қожанасреддин ақылы», «Оқуға шақыру», «Нәбік аты» және басқа да жалпы саны 17 өлең басылған.

- Осы жазда арнайы акция жариялап, өңірімізден 40-қа жуық жәдігер жиналды. Оның тең жартысы ескі қолжазбалар болса, алтауы - көне кітаптар. «Маса» - соның ішінде алғаш оқылып, елге жариялаған құнды дүниеміз. Жәдігерлер музей қорына келіп түсе бастаған сәтте қызмет-керлеріміз төте және қадым жазуды тани алмайтыны белгілі болды. Алдағы уақытта күзден бастап негізгі қор бөлімі, әдебиет және өнер бөліміндегі барлық 15 қызметкерді осы жазуларға үйреткелі жатырмыз. Бұдан бөлек бірнеше бағалы кітаптар табылды. Оларды әзірше құпия ұстап отырмыз. Қошке Кемеңгерұлының 1924 жылы Мәскеуде шығарылған «Қазақ тарихынан» кітапшасының түпнұсқасын, Алтынсарин мен Қошкеге байланысты қолжазбаларды таптық. Былтырғы жылы алыс аудан-ауылдарды аралап, ел ішіндегі фольклорды жинаған уақытта көлемі 15 дәптер болатын қол-жазба алып келіп едім. Олардың барлығы әлі оқылған жоқ. Бұйыртса, біз жинаған қастерлі жәдігерлердің барлығы мамандармен оқылып, құпиялары жария етілетін болады. Баяғыда мекемемізге тапсырылып, тасада қалып қойған дүние көп екен. Соларға назар салып, келу-шілерге ұсынудамыз. Тұңғыш кәсіби режиссер Жұмат Шаниннің жұбайы Жанбике Шанинаның портреті, Иса Байзақовтың дауысы жазылған таспа, саз аспабын жасаудың әйгілі шебері Қамар Қасымовтың хаттары осы жұмыстар аясында табылды, - дейді Е.Қайыров. Қазіргі кезде музей қорында 60 мыңдай жәдігер болса, оның 15 мыңнан астамы негізгі қорға еніп отыр. Экспонаттардың басым бөлігі елімізге белгілі ақын-жазушылар мен өнер иелері кезінде ұстаған заттар мен қолжазба-кітаптарынан тұратынын атап өту керек. Осында Жүсіпбек Аймауытовтың 1926 жылы жарық көрген «Қартқожа» романының түпнұсқасы, ақын Сұлтанмахмұт Торайғыровтың 1933 жылы шыққан толық шығармалар жинағы, Сабыр Шәріповтің 20-шы жылдары басылған кітабы, Шахман молданың өз қолымен музей қорына өткізіп кеткен татар тарихы мен ислам шариғатына қатысты жазылған көне басылымдары жинастырылған.

- Халықтың арасында мынадай түсінік бар. Әкеден қалған мұра кие деп біледі де, музейлерге тапсырмайды. Демалыс күндері арнайы жолға шығып, өткеннің дәйегіне толы деректерді іздеймін. Сондай сапарлардың бірінде бір ақсақал қолында бар ескі Құран кітабын көрсетті. Құранға зер салып отырып,
жаба берген кезде астында екі жұқа кітап жатыр екен. Сыртында екеуінің жылы жазылып тұр. Мен содан кейін бұл Құран емес деп айттым, суретке түсіріп алуға ниет білдіргенімде ол келіспеді. Оқитын жанды алып келейін десем де, қарт қарсылық танытты. Әкесінен қалған мұра екенін тілге тиек етіп, бұл - Құран деп өзінің уәжін айтты. Десе де, кейін барлығы анықталды. Халықтың қолында қаншама кітап, қолжазбалар бар. Облыс төңірегіндегі қай аудандарды алып қарасақ та, бұлар жетерлік. Қазақтың кезіндегі өзге елге тәуелді болуына қарсы шыққан батырларымыз туралы кітапшалар сақталып отыр, бірақ оны бермейді. Осы сынды мәселелер қарастырылуы қажет, - деді Ербол Мәтіұлы.