Ахмет пен Мұхтарды не байланыстырады?

Биыл қазақтың көрнекті ақыны, қоғам және мемлекет қайраткері, Алаш қозғалысының көсемі Ахмет Байтұрсынұлының дүниеге келгеніне 150 жыл толды. Аз ғұмырында ұрпақтың болашағы үшін ұлы істер атқарған ұлт ұстазының еңбегін ұлықтап, тағдыр жолын кейінгі ұрпаққа үлгі ретінде таныту – баршамызға ортақ міндет. Ахмет Байтұрсынұлының әдеби-шығармашылық және саяси ағартушылық жолындағы еңбегін зерттеушілердің бірі – филология ғылымдарының кандидаты, Павлодар педагогикалық университетінің доценті Әділбек Әміренов. Ұлт ұстазының биылғы мерейтойына орай зерттеушіні әңгімеге тарттық...

- Әділбек Дәуітбекұлы, биыл ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының 150 жылдық және қазақтың көрнекті жазушысы Мұхтар Әуезовтің 125 жылдық мерейтойлары аталып өтуде. Осы ретте қос тұлғаның бір-бірімен шығармашылық байланысы туралы айтсаңыз...

- Иә, биыл Ахмет Байтұрсынұлының 150 жылдығы мен Мұхтар Әуезовтің 125 жылдығы қатар келді. Екеуі де – Алаш қайраткерлері, Алашорда үшін жандарын салып қызмет еткен. Жалпы, аталған екі тұлғаны бір-бірімен байланыстыратын дүниелер өте көп. 1923 жылы Орынборда Ахмет Байтұрсынұлының 50 жылдығына байланысты үлкен жиын болады. Оған көптеген Алаш азаматтары қатысып, сөз сөйлейді. Сол жиынға Мұхтар Әуезов те қатысып, «Ахмет Байтұрсынұлы 50-ге толды» деген баяндама жасады. Ол кейін «Еңбекші қазақ» газетіне шықты. Онда былай дейді: «Ахаң ашқан қазақ мектебі, Ахаң түрлеген ана тілі, Ахаң салған әдебиеттегі елшілдік ұраны – «Қырық мысал», «Маса», «Қазақ» газетінің қан жылаған қазақ баласына істеген еңбегі, өнер-білім, саясат жолындағы қажымаған қайраты, біз ұмытсақ та, тарих ұмытпайтын істер болатын. Оны жұрттың бәрі біледі. Оның шындығына ешкім дауласпайды. Сондықтан, елу жылдық тойын атап отырған қуанышты күнде Ахаңа біздің айтатын сөзіміз – Ахаң еңбегі жанған жанның бірі. Істеген ісінің жемісі – артынан келе жатқан жастар...» деп ерекше тебіреніспен сөйледі. Ахмет пен Мұхтарды байланыстыратын тағы бір тарих бар. 1924 жылы Орынборда қазақ білімпаздарының құрылтайы өтеді. Аталған жиында үлкен мәселелер қаралды. Сондай-ақ, «Ахмет Байтұрсынұлының әліпбиі қолданысқа енуі керек» деген ұсыныстар айтылады. Сонымен қатар, оқулықтар шығару мәселесі де қозғалды. Ол жұмысты Алаш азаматтары бөлісіп алады. Мысалы, Ахмет Байтұрсынұлы «Әдебиет танытқышты» шығарған болса, Мұхтар Әуезов әдебиет тарихын зерттейді. Мұхаң әдебиет тарихын екі бағыт бойынша жинақтайды. Бірі ауыз әдебиет үлгілері болса, екінші зар-заман әдебиеті. Үшінші байланыстыратын жері, 1924 жылы құзырлы орган жендеттері Орынборда, Ташкентте жүрген Алаш азаматтарын ұстап алып, қамайды. Жалпы, 43 адам ұсталады. Алматы түрмесіне түскендердің атылатыны атылды, кейбіреуі қудаланды. 1938 жылға дейін бәрінің көзін жойды ғой. Оның ішінде тіріқалғаны - Мұхтар Әуезов пен Әлімхан Ермеков Қайым Мұхаметхановтың айтуынша, олардың тірі қалуына Ахмет Байтұрсынұлы мен Әлихан Бөкейханның ақылы себеп болған. Олар Мұхтар мен Әлімханға «Сендер әлі жассыңдар, сондықтан осыған дейін істеген істерің үшің «жаздық, жаңылдық» деп мақала жазыңдар» деп кеңес берген. 1932 жылы Әуезовтің мақаласы жарыққа шығып, өзі босатылады. Бірақ бәрібір ұзақ уақыт қуғын көреді. Міне, Ахмет пен Мұхтардың тағдырын Алаш идеясы жолындағы осындай ұлы істер байланыстырып отырған.

- Ахмет Байтұрсынұлының нақылға айналып кеткен «Ел бүгіншіл, менікі ертең үшін» деген әйгілі сөзі бар. Бұл алғашқы қазақ ұстаздарының бірі - Нәзипа Құлжановаға арналған өлеңінен алынған сөз дейді. Осының мән-жайын түсіндіріп өтсеңіз...

- Ахмет Байтұрсынұлының
150 жылдығына көптеген шаралар өтуде. Көбінің тақырыбына осы «Ел бүгіншіл, менікі ертең үшін» деген цитатасы қойылып жатыр. Бұл сөзі ақынның «Н.Қ ханымға» деген сыр-толғау өлеңінен алынған.
Ахмет - қазақ әдебиетінде сыр-
толғау жанрына алғаш болып қалам сілтеген қаламгер. Ал «Н.Қ ханым» дегеніміз – Нәзипа Құлжанова есімді қазақтың алғашқы ұстаздарының бірі. Ол Ахмет Байтұрсынұлының жерлесі, Орынбор мұғалімдер гимназиясын бітірген. Жолдасы Нұрғали Құлжанов деген азамат болыпты. Екеуі оқу бітірген соң Семейге барып, мұғалімдер семинариясында сабақ беріпті. Жалпы, адам баласы өзінің ішкі сырын кім көрінгенге аша бермейді. Тек жақын тартқан адамына ғана айтады. Соған қарағанда Ахмет пен Нәзипа ханымның Алаш идеясы, қазақ ұлтының ұлттық мүддесі жолындағы рухани қарым-қатынасы өте тығыз болғанын аңғарамыз.

Тән көмілер, көмілмес еткен ісім,

Ойлайтындар мен емес  бір күнгісін.

Жұрт ұқпаса ұқпасын, жабықпаймын,

Ел бүгіншіл, менікі

                         ертеңгі үшін, - деп түйіндейді. Осылайша, Ахмет Байтұрсынұлы өзінің ішкі сырын, толғамын, не үшін өмір кешіп жүргенін осы өлеңмен жеткізеді. 1914 жылы Нәзипа Құлжанова Абайдың қайтыс болғанына 10 жыл болуына байланысты кеш өткізген. Сонда ол Абайдың шығар-машылығына, өмірбаянына байланысты екі тілде баяндама жасапты. Ол кезде зиялы қауым арасында екі тілде сөйлейтін адам сирек болған. Ол алғаш болып «Мектептен бұрынғы тәрбие», «Ана мен бала» атты кітаптарын шығарған өте білікті педагог еді. Оған дейін мектепке дейінгі балалардың тәрбиесі туралы қазақ тілінде кітап болмаған-ды. Аталған құнды туындыға Ахмет Байтұрсынұлы Алғысөз жазыпты: «Нәзипа жолдастың кітабы - Қазақстан топырағындағы жаңа тақырыпқа арналған тың туынды. Мектеп жасынан бергі екі жастан арғы балаларды тәрбиелеу үшін мәдениет жүзінде алда тұрған халықтар не істейтіні, бала тәрбиесі оларда қандай орын алып, қандай дәрежеде тұрғаны жайында қысқаша мағлұмат береді», деп жоғары баға берген. Ахмет Байтұрсынұлының шығар-машылығына қатысты екі ұшты әңгіме айтылып жүрген бір мәселе бар. Мысалы,

Мінсіз таза меруерт

Су түбінде жатады.

Мінсіз таза асыл сөз

Ой түбінде жатады.

Су түбінде жатқан зат

Жел толқытса шығады.

Ой түбінде жатқан сөз

Шер толқытса шығады, - деген әйгілі нақыл бар. Осыны біз бүгінгі күнге дейін Асан қайғынікі деп келдік. Бұл - Ахмет Байтұрсынұлының Жадовская-
дан аударған аудармасы.

- Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы кезінде бір өзі Араб графикасына негізделген қазақ әліппесін жасады ғой. Осыны әлем ғалымдары қалай бағала-
ған еді?

- Жалпы, Ахмет Байтұсынұлына дейінгі қазақ әліпбиін ежелгі түркі жазуларынан басталған деп білеміз. Яғни, бізде түркі руна жазуы, құпия жазу, Орхон-Енисей жазуынан бері жалғасып келген жазба мәдениетіміз бар. Одан кейін барып шамамен VIII-IX ғасырларда түркі жұрты араб экспанциясы негізінде араб әліпбиіне көшкен. Ал Ахмет Байтұрсынұлы қазақ әліпбиін ретке келтіруді 1910 жылдардан бастап қолға алады. Өзі бір жазбасында: «1909 жылы Орынборға келгеннен бастап қазақ әліпбиін жасауға кірістім» дейді. Бұл әліпби қазақтың сөйлеу тілі негізінде жасалған. Мұнда басы артық дыбыс жоқ. Яғни, қазақтың сөйлеу тілінде қанша дыбыс болса, соның барлығына жеке таңба арнауы керек болды. Ахаң әліпбиінің тағы бір ерекшелігі, қазақ тілінің иммунитеті сияқты. Яғни, шеттен енген кез келген сөзді қазақ тіліне бейімдеп алды. Мысалы, Еуропадан немесе орыстан енген сөздердің барлығын қазақтың сөйлеу заңдылығына икемдеп тастады. Ол әліпби үндестік заңын толық сақтайды. Мұны қазақтар 1929 жылға дейін қолданып келді. Ахметтің әліпбиін орыстың түрколог, тілші ғалымдары да мойындаған. Мысалы, Ресейде қолданбалы тіл білімінің негізін қалаған Яковали есімді орыс ғалымы бір сөзінде: «Белгілі бір ұлттың дыбыстық жүйесін математикалық дәлдікпен жасаған мұндай әліпби әлемде жоқ» деп жоғары бағалайды. Ал Поливанов деген түрколог ғалым мұны «Байтұрсыновтық әліпби» деп атаған. Ахмет Байтұрсынұлы қалыптастырған әліпбиді қазір Қытайдағы қандастарымыз ғана қолданады.

- Жоғары оқу орындарында және мектептерде Ахмет Байтұрсынұлының еңбектері қалай оқытылуда? Оған көңіліңіз тола ма?

- Бүгінде Ахмет Байтұсынұлының шығармашылығы жоғары оқу орындарда жеткілікті деңгейде оқытылуда. Айталық, Павлодар педагогикалық университетінде «Ахметтану» курсы бар. Бірақ ол тек магистранттар мен докторанттардың бағдарламасына енгізілген. Енді біртіндеп бакалавриатқа да қосатын боламыз. Негізі университеттерде осындай тұлғатану курстары көп болуы керек. Ал Ахметтің әдеби еңбектері бакалавр біліктілігіндегі арнайы оқулықтардың барлығында бар. Яғни, ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті сабағында қаламгердің барлық шығармашылығы, тілтанымда дыбыстық жүйесі, сөз жүйесі, сөйлем жүйесі салыстырмалы түрде оқытылады. Ал мектеп қабырғасында ұлт қайраткерінің кім екенін танып білетін дәрежеге дейін оқытылады.

- Ұлт ұстазының 150 жылдық мерейтойына орай тағы қандай жұмыстар атқарылуы керек деген ойдасыз?

- Ахмет Байтұрсынұлының биылғы 150 жылдық мерейтойы дүниежүзі бойынша, ЮНЕСКО деңгейінде аталып өтілуде. Бұл -
біз үшін көңіл қуантарық жағдай. Осы ретте жергілікті жерлерде де ұлт ұстазының өмірі мен шығармашылығы жоғары деңгейде ұлықталуы керек. Ағартушылық жұмыстары көптеп жүргізілсе дейміз. Мәселен, үлкен қалалардың орталығындағы көшелерге және мектептерге қайраткердің есімін беру жұмыстары қолға алынуы керек. Өкінішке қарай, Павлодарда Ахмет Байтұрсынұлының атында көше жоқ. Сондықтан, жергілікті ономастикалық комиссия осы мәселені ескеру керек деп ойлаймын. Сонымен қатар, әр қалада бюсті немесе ескерткіші тұрса, артық болмас еді.

- Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан - Тілеуберді САХАБА.