Мектептегі буллинг: алдын алу жолдары қандай?

Бүгінгі күні жасөспірімдердің басым бөлігі құрдастарының тарапынан қысымға ұшырап, буллингтің құрбанына айналып отыр. Мұндай әрекеттердің соңы жағымсыз жайттарға ұласып жатқаны көңіл қынжылтады. Жалпы, жеткіншектер арасындағы буллингтің алдын қалай алуға болады? Мектеп ауыстыру аталған мәселенің шешімі ме? Баласы буллингке ұшыраған ата-аналардың алғашқы әрекеті қандай болуы керек? Осы және оқырмандардан түскен өзге де сауалдарды ескере отырып, «Saryarqa samaly»-ның Instagram-дағы парақшасында «Онлайн желі» ұйымдастырдық. Тікелей желі қонағы - Павлодар қаласындағы №7 орта мектептің психологы Жанна Қасымова.

- Жанна Айтқалиқызы, қазіргі таңда «буллинг» тақырыбы өзекті болып отыр. Жалпы, буллинг деген не?

- Бұл термин агрессия немесе күш көрсету арқылы адамның өзгені қорлауы, үстем екенін көрсетуді білдіреді. Ағылшын тілінен аударғанда қорқыту, кемсіту, мұқату деген ұғым. Буллинг күшпен де, сөзбен де кемсіту арқылы жасалуы мүмкін. Оған қоса, бұл әрекетін жиі қайталайтындар бар.

- Балалардың бірін-бірі кемсітуі неден басталады?

- Мысалы, бір бала екінші оқушыны кемсіту немесе топпен бірлесе әлсіздерді шеттетуден басталады. Кейбірі бір-бірінің түр-сипатына, жетістіктеріне қарап қызғаныштан теріс әрекетке барады. Не болмаса сыныпта жетекші рөл атқаратын бала өзіне арнайы топ жинап, көңіліне жақпайтын баланы кекету, мүмкіндігі шектеулі жандар қатарынан болса, оны кемсіту буллинг тудырады. Мүмкіндігі шектеулі және аутизммен ауыратын жасөспірімдер де буллингке жиі ұшырайды.

Әйгерім, Павлодар қаласы:

- Жасөспірімнің буллингке тап болғанын қалай түсінеміз?

- Буллингке ұшыраған балалардың көпшілігі мектептегі болған оқиғаны әке-шешесіне айтуға қорқады. Қысым көрген баланың мінез-құлқындағы өзгерістен, тамақтану режимінің бұзылуынан, өзінен кішілерге агрессиямен қарауынан, өзгелерден оқшаулануынан аңғарамыз. Сонымен қатар, тез шаршап қалу, тыныштықта ұзақ отыру, оқу үлгерімінің нашарлауы, мектепке барудан себепсіз бас тарту белгілері пайда болады. Баласын назардан тыс қалдырмайтын ата-аналар мұндай өзгерістерді бірден байқайды.

- Мұндай жағдайда ата-ана не істеу керек?

- Алдымен, қарапайым әңгімеге тарту керек. Себебі, жасөспірімдер бұл тақырыпта сөйлесуді ұнатпайды әрі айтуды дұрыс деп санамайды. Десе де, «Дене шынықтыру пәні қалай өтті?», «Не үйрендіңдер?», «Асханадағы тамақ ұнады ма?», «Жолдастарыңмен қандай жоспар құрдыңдар?» сынды әртүрлі сипаттағы сұрақтар қойып, ішіндегіні сыртқа шығаруға әрекет етуіміз шарт. Әрине, олар көп нәрсені ашып айтуға сескенетін де болар. Дегенмен, ата-ана ретінде жан дүниесіне үңілген жөн. Сөйлесуге мүлдем ниеті болмаса, маманға жүгінген де орынды.

- Баланың қысымға ұшырауының алдын алуының қандай да бір жолы бар ма? Олармен жұмыс қалай жүргізіледі?

- Осы бағытта әр білім ордасында сынып сағаттарын, іс-шаралар, таныстырылым жобаларын өткізіп, балаларды әңгіме шақырамыз. Ал қысымға ұшыраған баламен жұмысқа келер болсақ, біріншіден, оның бойындағы сенімділікті арттырумыз қажет. Бірден мінездегі өзгеріс, ұрып-соғу тақырыптарына емес, керісінше, сырттай бақылау арқылы санадағы ойды анықтауға тырысқан абзал. Осылайша, ішкі дүниесіне үңілгеннен кейін ол міндетті түрде айналасындағы қиындығы жайлы баяндайтын болады. Содан соң қорлық көрсеткен баланың өзімен де, ата-анасымен де жеке-дара жұмыстар жасайтын боламыз.

- Буллингтің қанша түрі бар?

- Оның негізгі 4 түрі бар. Олар - сөзбен қорқыту, күшпен қорқыту, әлеуметтік агрессия түрі және кибернетикалық буллинг. Қазіргі таңда әлеуметтік желілер арқылы қорқыту сөздерін жазу не болмаса мектеп-
те жүргенде түртіп кету, кемсіту сынды буллингтің түрлері жиі кездеседі.

Дархан, Ақсу қаласы:

- Буллинг мектептен тыс болса, қандай шара қолдану қажет?

- Буллинг мектептен тыс мекемеде немесе үйірмеде болды делік. Бұл жағдайда да білім ордасындағыдай әрекет етеміз. Әуелі жауапты маманға, кейін әкімшілікке жүгінесіз. Егер де бала аулада ойнап жүріп буллингке тап болса, куәгерлер көмегімен оқиғаның қашан, қайда, қалай болғанын анықтап, кәмелет жасына толмағандар инспекциясына ресми шағым түсіру керек.

Қайрат, Май ауданы:

- Мектептегі әлімжеттікті тыюдың бір жолы ретінде білім мекемелерінде «Әкелер мектебін» құру керек шығар? Қалай ойлайсыз?

- Әрине, «Әкелер мектебін» құру дұрыс деп есептеймін. Білім мекемесіне әкелерді шақырып, арнайы жоспар бекітіп, жыл бойы құрастырған бағыттар бойынша жұмыс істеп, балалармен бірлесе буллингтің алдын алу шарасын атқарар болсақ, нұр үстіне нұр болар еді.

- Мектеп ауыстыру буллинг мәселесінің шешілуіне әсер ете ме?

- Қоғамда «Буллинг мектеп оқушылары арасында ғана болады» деген түсінік қалыптасқан. Шын мәнісінде, жоғарыда атап өткенімдей, кез келген жастағы адам үйде, көшеде, жұмыста, оқу орнында, өзге де жерлерде буллингке ұшырауы әбден мүмкін. Алайда, буллингке ұшырады екен деп мектеп ауыстыру дұрыс емес. Себебі, ұзақ жыл бойы үйренген, достар тапқан, көңіліне жағатын мектептен бір сәтте таныс емес ортаға ауыстыру мәселені шешпесі анық. Бірінші қиындықтан соң бірден қашып кетуге тырысу дұрыс емес. Бірақ 11 жыл бойы бір мектепте оқуға мәжбүрлеудің де қажеті жоқ. Мұндай кезеңде балаға өзімен-өзі қалып, ашуы басылғанын күтуіне, ойлануына уақыт беру керек. Мұғалімдерді көргісі келмей, балалармен араласуды қаламаған жағдай болса, онда басқа мектеп жайлы ойлануға болады.

- Буллингті болдырмас үшін баланы қалай тәрбиелеу керек? Ата-аналарға қандай кеңес бересіз?

- Осы мақсатта әр апта сайын білім ордаларында шаралар өтіп келеді. Сынып сағаттарында буллингке ұшыраған баланың орнына өздерін қою, қиындықты сезіндіру арқылы жұмыс жасап, кеңес те айтамыз. Бірінші кезекте, кез келген ата-ана баласымен ашық және жиі сөйлесіп тұруы қажет. Әлімжеттік тақырыбында көбірек сөйлескен кезде ол қатарластары туралы да айтатын болады. Бала әке-шеше тарапынан психологиялық және эмоционалдық қолдауды әрдайым сезінуі шарт. Әлбетте, буллинг кез келген сәтте болуы ықтимал. Сол себепті, алдымен оның алдын алу мен мәселені шешу амалдарын, баламен қалай жұмыс істеуді білу қажет. Біз оларға міндетті түрде ғаламтор кеңістігін және ақпараттық технологияларды қалай пайдалану керектігін үйретуіміз керек. Бала пайдаланатын әлеуметтік желілер мен сайттарды, сөйлеу мәнеріне де назар аударған жөн.

- «Онлайн желіге» қатысып, өз ойыңызды ортаға салғаныңыз үшін алғысымызды білдіреміз!

«Онлайн желіні» жүргізген – Махаббат ТӨЛЕБАЙ.